ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Η Ελληνική περίπτωση Διάβολοι αντι Σύμβολα
Του Μιχάλη Χαραλαμπίδη*
H δημιουργία ενός Βήματος Λόγου, μιας συνομιλίας ενός ομίλου από νέους ανθρώπους και μάλιστα νέους επιχειρηματίες έχει ιδιαίτερη σημασία. Αναδεικνύει τους νέους σε δημιουργικούς ιστορικούς πρωταγωνιστές, στη νέα εποχή αντί της πρώιμης αποστράτευσης τους ως εφεδρική, μη εγγυημένη, υπότροφη, προσωρινή εργατική δύναμη, ως χαμένη γενιά. Ένα Βήμα Λόγου, μια Αγορά Λόγου είναι επίσης η απάντηση στη λεκτική, πνευματική πενία, την αφωνία που επέβαλαν όλα τα –ισμός, δεξιά και αριστερά, στη χώρα μας τις τελευταίες δεκαετίες. Τα –ισμός απετέλεσαν χωριστά ξένα σώματα ως προς τις πραγματικές κοινωνικές και οικονομικές διεργασίες, το γίγνεσθαι αυτού του τόπου. Αυτό αποκαλύπτει ένας μετριοπαθής ιστορικός απολογισμός της μεταπολίτευσης.
Η ομιλία μου για τη σημασία των συμβολισμών, των συμβόλων στις διαδικασίες της παραγωγής, των αγορών, της οικονομίας, θα επικεντρωθεί στην Ελληνική περίπτωση. Η συζήτηση όμως γι αυτά είναι μια Ευρωπαϊκή συζήτηση.
Υπήρξε επί δεκαετίες μία αντιπαράθεση ανάμεσα σε διάφορες σχολές, για το αν η κοινωνικοοικονομική και πολιτική εξέλιξη κρίνεται στο επίπεδο της βάσης ή του επικοδομήματος, της δομής ή της υπερδομής. Μία από τις πλέον κατεργασμένες αναλυτικά συνθέσεις αυτής της τριβής τον προηγούμενο αιώνα είναι «Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας» του Κορνήλιου Καστοριάδη. Στην δική μας παράδοση το σύμβολο, τα σύμβολα αποτέλεσαν κυρίαρχα, προωθητικά, εξελικτικά, ενοποιητικά στοιχεία της κοινωνικής και πολιτικής εξέλιξης. Αυτό εκφράζει η «παγκοσποιοποιημένη» πλέον λέξη σύμβολο, συμβάλω, σε αντιπαράθεση με τη λέξη διαβάλω, εξ ού και το διάβολος.
* Ομιλία στην Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Νέων Επιχειρηματιών, Αθήνα 16 Απριλίου 2011.
Ας κάνουμε όμως επίκαιρη και πρακτική τη συνομιλία μας. Την περίοδο της παγκοσμιοποίησης, της επαναδιαμόρφωσης των σχέσεων του τοπικού με το παγκόσμιο και της κρίσης του φορντικού προτύπου παραγωγής, το συμβολικό, το αισθητικό, το πολιτισμικό στοιχείο επιστρέφει ως καθοριστικό. Θα αναφερθώ σε δύο πεδία στα οποία κατά τη γνώμη μου κρίθηκε και κρίνεται η Ελληνική ανάπτυξη. Την πρόταση μου για μια σύγχρονη αναπτυξιακή πορεία της χώρας διατύπωσα στα βιβλία μου «Αγροφιλία», «Πόλεων και Τόπου Παιδεία», «Ελληνική Ποιότητα και Ανάπτυξη – Η Νέα Συμμαχία» τα οποία κατά τη γνώμη μου είναι ένα πολύ χρήσιμο για εσάς κεφάλαιο. Στα βιβλία αυτά προσθέτω μια καθοριστική για την Ελληνική ανάπτυξη παράμετρο. Αυτήν της Ευτοπίας. Των λιμανιών, των «πολλών Αμβούργων», της Ελλάδας ως κέντρου του παγκόσμιου συστήματος μεταφορών σε μια περίοδο γεωγραφικού επανακαθορισμού των κέντρων βάρους του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος. Μπορούμε σε μια άλλη συνομιλία μας να αναφερθούμε σε αυτή την παράμετρο. Πρέπει όμως να πω με την φυσιολογική οργή που μπορεί να έχει κανείς που ανέδειξε αυτή την αναπτυξιοφόρο για τη χώρα διάσταση από το 1985, ότι οι τελευταίοι χειρισμοί της πολιτικής κακιστοκρατίας που επεβλήθη στους θεσμούς όσον αφορά τα λιμάνια είναι κωμικού τύπου.
Το πρώτο πεδίό στο οποίο στις σύγχρονες συνθήκες, έχουμε μία πολιτιστικοποίηση, αισθητικοποίηση των προϊόντων και τα σύμβολα, το συμβολικό κεφάλαιο αναδεικνύεται ως σημαντική συνιστώσα του κεφαλαίου είναι αυτό της βιομηχανίας, των βιομηχανικών διαμερισμάτων. Αυτά που στην Αγγλία αρχικά ονομάστηκαν industrial districts και στην Ιταλία distretti industrialli. Η συμβολική όμως συνιστώσα του κεφαλαίου αφορά τόσο την αναζωογόνηση των παραδοσιακών, παραγωγικών βιομηχανικών συστημάτων, την επαναβιομηχάνηση της χώρας σήμερα με βάση την ποιότητα όσο και τους νέους ανεπτυγμένους τεχνολογικά, ηλεκτρονικά τομείς. Αφορά τα παραδοσιακά προϊόντα, για την ακρίβεια τα παραδοσιακά προϊόντα ως σύγχρονα, καθώς και τα νέα τεχνολογικά προϊόντα τόσο τα υλικά όσο και τα άυλα.
Στο πεδίο αυτό κρίθηκαν τα παραδοσιακά παραγωγικά συστήματα του δέρματος, του επίπλου, της υφαντουργίας, του ενδύματος, των παπουτσιών, της γούνας, των κεραμικών, τα γεωργοδιατροφικά και αγροτουριστικά διαμερίσματα. Η γεωγραφική εγκατάσταση τους είναι γνωστή, Αττική, Θεσσαλονίκη, Καστοριά, Νάουσα, Κρήτη, Κέρκυρα κλπ. Η σημερινή κρίση και συρρίκνωση τους οφείλεται στην αδυναμία και ολιγωρία κατανόησης των μεγάλων σχηματισμών που συνέβαιναν στον τομέα της παραγωγής και της κατανάλωσης των προϊόντων η οποία εκφράστηκε κύρια ως κρίση του φορντικού προτύπου.
Για την οικονομία του χρόνου της συζήτησης προτιμώ να το εκφράσω με τον εξής τρόπο : Ως γνωστόν ο Φόρντ έναν αιώνα περίπου πριν έλεγε «Μαύρη να είναι η λιμουζίνα και θα την αγοράσω». Όσον αφορά τα Ελληνικά προϊόντα μένοντας στο πλέον κραυγαλέο παράδειγμα που αφορά τον ελληνικό χρυσό, δηλαδή το Ελληνικόν Έλαιον, η ρήση αυτή του Φόρντ συνεχίζονταν με το «Στον τενεκέ να είναι το λάδι και θα το αγοράσουν». Τόσο οι επιχειρηματίες αλλά και όλο το Σύστημα - Ελλάδα δεν κατανόησαν ότι τις τελευταίες δεκαετίες μετά το 1970 – 80 είχαμε αυτό που ονομάστηκε αισθητικοποίηση, πολιτιστικοποίηση, συμβολικοποίηση των αγορών και των προϊόντων. Ότι τα προϊόντα ήταν έκφραση συμβολικών συνθέσεων, μιας αισθητικής, μιας ταυτότητας, ενός πολιτισμού, ότι τα σεντόνια της Πειραϊκής Πατραϊκής έπρεπε να είναι ζωγραφιές, πίνακες, τα πλακάκια τοιχογραφίες, ας μην επεκταθώ περισσότερο. Ότι οι καταναλωτές αγοράζουν προϊόντα που εκπέμπουν ένα συμβολισμό, μια ταυτότητα. Αναδεικνύονταν δηλαδή ένα πεδίο προνομιούχο για την ελληνική παραγωγή και δημιουργία λόγω του πλούσιου ελληνικού συμβολικού κεφαλαίου.
Παρατηρήθηκε και παρατηρείται μάλιστα το εξής παράδοξο : χρήση του ελληνικού συμβολικού κεφαλαίου να κάνουν στην υπόλοιπη Ευρώπη, στις ΗΠΑ, τελευταία να ενδιαφέρονται γι αυτό στην Κίνα. Δεν γίνεται όμως χρήση του από το σημερινό Σύστημα – Ελλάδα. Αυτές τις μέρες γίνεται στο Παρίσι μια έκθεση ρούχων του Karl Langerfeld με το όνομα Μπιζάνς. Πριν μια δεκαετία περίπου πρότεινα στον διευθυντή μιας μεγάλης καπνοβιομηχανίας στη Θράκη – πρέπει να πω δεν είμαι καπνιστής – να δώσει το όνομα Constantinople ή ακόμα και Istanbul που σημαίνει στην πόλη, σε ένα ή δύο από τα νέα προϊόντα της εταιρίας. Αυτές όμως οι ομάδες ήταν πολύ μακριά από εκείνη τη διαδικασία όπου η παραγωγή αυτού του τύπου των προϊόντων δεν εξαρτάται από τις μηχανές ούτε την ιδιοκτησία αλλά από τη γνώση, τις γνωστικές ικανότητες του ανθρώπου.
Ο Armani ως γνωστόν χρησιμοποιεί τη λέξη Emporio και πολύ περισσότερο το Χόλυγουντ πραγματοποιεί μεγάλες συσσωρεύσεις από την παραγωγή άυλων προϊόντων με κύριο κεφάλαιο το συμβολικό κεφάλαιο που παρήγαγε αυτή η γη της Ελλάδας και οι άνθρωποι της. Μιλώ για τις κινηματογραφικές ταινίες «Λεωνίδας», «Υπατία», «Μέγας Αλέξανδρος» κλπ. Στην Ελλάδα όμως δεν έχουμε ένα Ελληνόλυγουντ, ούτε και στην Ευρώπη ένα Ευρώλυγουντ. Εκτός αυτού καταναλώνουμε πολλά τηλεοπτικά και κινηματογραφικά αμερικανικά σκουπίδια. Για την «Ελληνική Τηλεόραση» κρατικοσυντεχνιακή και ιδιωτική να μη μιλήσω.
Μια επιχείρηση που αναπτύχθηκε με οδηγό αυτή την κληρονομιά και τους συμβολισμούς είναι η Bulgari απέναντι από το Café Greco στο κέντρο της Ρώμης. Ήρθαν από την Ήπειρο και συνέχισαν επάξια αυτή τη μεγάλη κληρονομιά. Οι χρυσοχόοι όμως και οι αργυροχόοι των Ιωαννίνων σήμερα βρίσκονται σε κρίση γιατί φυλακίστηκαν στις αραβικές – οθωμανικές μορφές και συμβολισμούς και δεν μπόρεσαν να καινοτομήσουν.
Ήθελα να κλείσω το πρώτο πεδίο με την εξής αναφορά που καθιστά κατανοητή τη συνιστώσα του συμβολικού κεφαλαίου στη σύγχρονη παραγωγή και αγορά με την εξής προσέγγιση. Θα μπορούσαν να αναπτυχθούν η Nike η Adidas χωρίς τους συμβολισμούς του αμερικανικού πρωταθλήματος μπάσκετ του ΝΒΑ και τα αστέρια του; Θα μπορούσαν, λέω στο βιβλίο για την «Ελληνική Ποιότητα», να το κάνουν επίσης Σέρβοι, Έλληνες και Ισπανοί ως Μεσογειακή Ευρωπαϊκή διάσταση. Η Ευρωπαϊκή βιομηχανία υποδημάτων θα είχε τα σύμβολα της.
Το δεύτερο πεδίο είναι αυτό της γής, του εδάφους, του τόπου. Η συζήτηση για τους τόπους ως συμβολικό κεφάλαιο είναι μια συζήτηση Ελληνική. Γιατί στους ελληνικούς τόπους, τις ελληνικές περιφέρειες έχουμε την υψηλότερη παγκοσμίως πυκνότητα της ιστορίας και των μνημείων. Η συζήτηση αυτή όμως αφορά την Ιταλία, τη Γαλλία, τη Μικρά Ασία, τη Μεσόγειο, την Ευρώπη. Μέχρι σήμερα στην Ελλάδα η Γή, ο Τόπος προσεγγίστηκε ως πρόσοδος προς εκμετάλλευση. Την βιομηχανική περίοδο ως κατανάλωση εδάφους για τη βιομηχανία. Κυριάρχησε η Τιταν, το εργοστάσιο τσιμέντων, επί του ιερού τόπου της Ελευσίνας. Ένας κουρελιάρικος καπιταλισμός της οικοδομής, μεγάλης καταστροφικότητας και ασχήμιας επί του ιστορικού, αρχαιολογικού, φυσικού τοπίου. Μιλώ γι αυτό στο βιβλίο μου για τις Πόλεις.
Αν δούμε τους Ελληνικούς τόπους και περιφέρειες όχι με μια λογική κατανάλωσης, καταστροφής αλλά αναστύλωσης τους, τότε γίνεται κατανοητό ότι δύο από τις πλέον αποδοτικές επενδύσεις στην Ελλάδα είναι η ανάδειξη του άξονα Επίδαυρος – Μυκήνες – Ολυμπία ή της Τετράπολης Δίον -
Αιγές – Πέλλα – Πύδνα. Η γνώμη μου είναι ότι μπορούσαμε να έχουμε πολλούς πρωτοποριακούς Πόλους Τεχνολογίας. Από την δεκαετία του ’80 σχεδίασα έναν στη Θράκη, στα πλαίσια του σχεδίου για τη νέα πόλη τη Ρωμανία, ψήφισε όλο το Κοινοβούλιο αλλά η τότε κυβέρνηση την ακύρωσε. Μπορούμε εκτός των άλλων γιατί δύο ονόματα αιχμές των νέων τεχνολογιών παγκοσμίως ο Λαζαρίδης και ο Νεγροπόντε έχουν τις ρίζες τους στην Ελλάδα. Αν όμως δεν έχουμε μία Cilicon Valley, σε αυτό που οφείλαμε λόγω ιστορίας να πρωταγωνιστούμε είναι μία ή πολλές Archeological Valleys.
Η δεύτερη μεγαλύτερη επένδυση είναι η αναβίωση του Ελαιώνα στην Αθήνα, στα πλαίσια μιας νέας αναπτυξιακής, χωροταξικής, τουριστικής, πολιτιστικής πολιτικής.
Εδώ όμως αγνοούν τόσο την έννοια των βιομηχανικών διαμερισμάτων που ανέφερα πριν όσο και την πλέον σύγχρονη των πολιτιστικών, αρχαιολογικών, γεωργικών διαμερισμάτων. Λόγω άγνοιας των δυναμικών του τόπου και απουσίας παιδείας αδυνατούν να επανασχεδιάσουν τη χώρα και την καταδικάζουν σε μια οικονομία πληρωμής χρεών διαμέσου του χρέους. Το ματύριο του Σίσυφου. Αντι να αναδεικνύουν το πλέον πλούσιο στον κόσμο συμβολικό κεφάλαιο που εκφράζουν τα ιστορικά ονόματα των Ελληνικών περιφερειών, τα πλέον ελκτικά παγκοσμίως brand, Πελοπόννησος, Ρούμελη, Μακεδονία, εδώ τα κακοποιούν και τα ακρωτηριάζουν. Αυτό κάνουν με την τελευταία διοικητική μεταρρύθμιση την οποία ωνόμασα Προκρούστεια. Δεν μπορούν να κατανοήσουν το πώς επιδρά όχι μόνο στη δημιουργία προϊόντων αλλά και στη διακυβέρνηση του συνολικότερου περιφερειακού συστήματος, το ιστορικό όνομα μιας περιφέρειας.
Συμβαίνει το εξής παράδοξο. Αντί να κινούμαστε στον αστερισμό των Συμβόλων, του Συμβολικού, κινούμαστε στον αστερισμό του διαβάλω, του Διαβόλου. Πρόκειται για μια εθνική ανωμαλία που πρέπει να λυθεί σύντομα. Κινούμαστε στον αστερισμό του Διαβόλου όταν το 50% του παγκόσμιου συμβολικού κεφαλαίου έχει τις πηγές του και τις κρυσταλοποιήσεις του στον τόπο μας, στον πολιτισμό μας, στη γλώσσα μας. Όταν είναι γνωστό ότι οι Έλληνες παγκοσμιοποίησαν τον κόσμο με την ομορφιά, το ωραίο, με τα σύμβολα τους. Αυτό το κεφάλαιο είναι ζωντανό, τροφοδοτικό σήμερα στα εκπαιδευτικά προγράμματα της Ευρώπης, του μεγαλύτερου μέρους του κόσμου και στα εκατομμύρια επισκεπτών των μουσείων του..
Η συζήτηση για το συμβολικό πολιτισμικό κεφάλαιο είναι μια συζήτηση για την Ευρώπη που προσδοκούμε να οικοδομήσουμε. Για την πολιτισμική ταυτότητα και την δημιουργική δυναμική της σε έναν Πολυκεντρικό σήμερα κόσμο. Αν η Ευρώπη δεν στηριχτεί σε αυτή την κληρονομιά δεν ξέρω επάνω σε τί άλλο στέρεο, διαρκές, αναλλοίωτο μπορεί να στηριχτεί. Θα ήταν πολύ θετικό αν η Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία των Νέων Επιχειρηματιών άνοιγε αυτή τη συζήτηση στις Βρυξέλλες. Θέλοντας να δείξω αυτό τον ορίζοντα θα έμενα σε μια πρόταση. Πιστεύω ότι είναι κατανοητά τα πολλαπλά πεδία στα οποία επιδρά. Από το τοπικό, απο την απασχόληση των νέων έως το βορειοαφρικανικό. Την αναζήτηση από τους λαούς της Πόλης, του Θεάτρου ως θεμέλιο της Δημοκρατίας. Εδώ και χρόνια έπρεπε να υπάρξει ένα ευρωπαίκό πρόγραμμα αποκατάστασης όλων των αρχαίων θεάτρων της Μεσογείου. Αυτό μπορεί να γίνει σήμερα. Τα θέατρα συμβάλουν στις συγκλίσεις και ενσωματώσεις που έχει ανάγκη το ευρωπαϊκό οικοδόμημα.
Κλείνοντας τη συνομιλία μας ήθελα να θέσω μια προέκταση της συζήτησης μας. Οι μεγάλοι παραγωγικοί και τεχνολογικοί μηχανισμοί προκαλούν μετασχηματισμούς των υποκειμένων. Τόσο των εργαζομένων όσο και των επιχειρηματιών. Οι εργαζόμενοι ανακτούν την επινόηση, τον σχεδιασμό και την υλοποίηση της παραγωγικής διαδικασίας. Αυτό που τους αφαίρεσε ο Φορντισμός. Θέλουν στο προϊόν που παράγουν να αντανακλάται ο εσωτερικός τους κόσμος. Στους επιχειρηματίες δεν αρκεί ο υλικός πλουτισμός, τουλάχιστον σε αρκετούς. Αναζητούν νοήματα, συγκινήσεις, ικανοποιήσεις πέραν από τις υλικές. Έχουμε επιστροφή των μαστόρων. Φεύγοντας από τον χρηματιστικό παραλογισμό και εμπαιγμό μπορούμε να μπούμε στην εποχή όπου θα κυριαρχεί ο ορίζοντας του «Μάστορες όλης της Ευρώπης και της Οικουμένης ενωθείτε». Όχι τζογαδόροι και κερδοσκόποι όπως γίνεται σήμερα. Μπορούμε να επιστρέψουμε στην εποχή των Δημιουργών, όπως ονόμαζαν στην αρχαία Αθήνα τους Βιοτέχνες, τους Καλλιτέχνες, τους Μαγείρους που τους διαχώριζαν από τους Ψητοποιούς. Όλων αυτών που οι συμβολισμοί που δημιούργησαν παραμένουν αιώνιοι και μεγάλη χρήσιμη κληρονομιά για την ανθρωπότητα.
Σήμερα κάνοντας μεγάλες καινοτομίες στην σχέση εργασία και εκπαίδευση μπορούμε να το ανακτήσουμε. Έχοντας ένα μεγάλο πλεονέκτημα σε σχέση με τους αρχαίους, την τεχνολογία που αντικαθιστά τους δούλους.
Ιστολόγιο Μιχάλη Χαραλαμπίδη
